Geri dönüş: Arazi Klavuzu

 

Kişisel Teçhizat ve araştırma malzemeleri:

Arazi çalışmalarının yapılması sırasında bazı araç ve malzemelere ihtiyaç vardır. Arazi çalışmaları uygun kıyafet ve sağlam bir ayakkabı yanısıra, günün hava şartlarını da dikkate alarak yağmurluk, rüzgarlık temin etmek gerekir. Çalışma malzemesini taşıyabilmek için sağlam bir sırt çantası veya bir benzeri çanta yeterlidir. Çalışmanın uzun sürebilmesi halinde bazı kamp malzemelerin de temini gerekebilir. Gece ışık tuzağı kurarak böcek toplanacak ise o takdirde gerekli ışık donanımı da araziye götürülmelidir. Bölge iklimine ve o günün şartlarına göre de karşılaşılabilecek bazı rahatsızlıklar için önlem olarak ilaçta bulundurulması yerinde olur.

Çalışma malzemeleri, ilgilenilen hayvan grubuna ve yapılacak işin özelliğine göre değişebilir. Örnek olarak entomolojik araştırmalar için gerekli malzemeleri şöyle sıralayabiliriz.

a) Atraplar, aspiratör, şemsiye, silkme örtüleri. b) Öldürme kavanozları. c) Canlı örnek kafesleri. d) Öldürme maddeleri, e) pens, e) ışık tuzağı, f) feromon, g) şerbet tuzaklar, h) Ölü örneklerin saklanacağı kağıt ve kutular, i) Altimetre, termometre, hygrometre, pH-metre, anemometre, HCl. k) Haritalar, l) Not defteri, m) Fotoğraf makinası ve video kayıt cihazı, n) Lup (x8, x12).

Atrap: Çapı yaklaşık 35-40 cm olacak şekilde sağlam bir aluminyum telden daire şeklinde kıvrılarak hafif bir ağaç sapa monte edilmiş bir araçtır. Karada kullanılanlar bilhassa uçan böceklerin yakalanmasında kullanılır. Lepidoptera, Odonata, Ephemeroptera gibi narin yapılı örnekler için tülden; Orthoptera, Coleoptera gibi sağlam yapılı böcekler için ise, bezden dikilmiş torbalar atrabın çember kısmına dikilmelidir. Tatlısu, dere ve göllerde yaşayan canlılar için de ayrı özellikler taşıyan atrap, kepçe ve ağlar kullanılır.

Aspiratör, çok küçük ve uçamayan böceklerin bitkiler veya toprak üzerinden el değmeden toplanabilmesi için kullanılan, iki ucuna lastik hortum monte edilmiş, tüp şeklindeki cihazlardır. Tüpün içindeki havanın ağız yoluyla içeri emilmesi sırasında oluşan hava akımı küçük böceği bulunduğu yerden söküp alarak tüpün içine girmesini sağlar. Aspiratörün ağıza konan tarafı, tül ile kapatıldığından, böceğin ağızdan içeri kaçması önlenmiş olur. Bu yolla toplanan örneklerin sayısı belli miktarlara ulaşınca topluca bir öldürme ortamına alınır.

Şemsiyeler ve silkme örtüleri, bilhassa ağaç ve çalılar üzerinde yaşayan böceklerin, tırtılların ağacın silkilmesi sırasında yere düşerken altına serilen örtüler veya altına ters olarak tutulan şemsiyelerdir. Örtülerin üzerinde rahatça görülebilen böcekler pensle dikkatle toplanarak uygun öldürme veya saklama ortamına alınırlar.

Öldürme ve saklama: Lepidoptera, Orthoptera, Odonata, Diptera, Hymenoptera, Neuroptera gibi takımların erginleri daha önce kavanozlarda hazırlanmış (Potasyum siyanürlü (KCN) veya Etil Asetatlı) öldürme ortamında öldürülür. Coleoptera, Dermaptera gibi böceklerle, örümcek akrep gibi Arachnid'ler %70 lik alkolde öldürülerek bu ortamda uzun süre saklanabilir. Toplama sırasında örnekler genellikle elle tutulmaz. Uygun ağızlı bir pens bu iş için yeterlidir. Zehirlenerek öldürülmüş böcekler, uygun bölgelerinden iğnelenip, vücut ve ekstremitelerine özel germe tahtalarında standard bir şekil verilerek kurutulur, kapalı sürekli kutularda saklanır.

Eğer örnekler canlı elde edilmek isteniyorsa, o zaman her türün tabii ortamındaki şartları sağlayarak bunları havalandırılabilen ve temizlenebilen ortamlarda (kavanoz, akvaryum v.s.) muhafaza etmek gerekir. Nimfler ve larvalar erginleşene kadar uygun ortamlarda beslenerek yaşatılır. Bilhassa lepidopter tırtılları eğer canlı iseler beslendikleri bitkilerin de alanda tespit edilerek yeterince sağlanması gerekir. Bunun için en iyisi, bitkinin de teşhisi, gerektiğinde bulunduğu temiz bir ortamdan taze olarak sağlanması uygundur.

Eğer toplanacak örnekler gece aktif iseler, o zaman örnekler özel ışık tuzakları kullanılarak toplanır. Esasen böceklerin karanlık gecelerde her türlü ışığa geldikleri bilinirse de bazı ışık kaynakları, nitelikleri yüzünden daha fazla çekicidir. Bir kamp ateşine bile güveler uçarak gelirler. Ancak özel lambalar, floresan tüp lambalarından süper aktinik ve mor ultraviole lambalar, ayrıca cıva buharlı, halojen lambalar günümüzde kullanılan elektrikli ışık kaynaklarıdır. Lüks, karpit, gaz, tüp lambaları da bir dereceye kadar etkilidir. Sarı ışık veren yuvarlak ampuller ultraviole ışınlarını en fazla oranda engelledikleri için cezbedici özellikleri de en az olanlardır.

Bazı özel böcek grupların erginlerini (Lepidoptera, Sesiidae) toplamak için özel hazırlanmış türe has feromonlar kullanılır.

Genellikle gece aktif güveler bazı meyva ve alkol karışımı şeklinde hazırlanmış tatlı, kokulu şerbetler çalışma alanında belli yerlere sürülerek cezbedilir.

Gerek örnekleri tabii ortamlarında davranışlarıyla tespit etmek, gerekse bunların yaşam ortamlarını daha iyi tanıyabilmek amacıyla fotoğraf çekmek her zaman yararlıdır. Ancak bunun için maksada göre değişen özelliklerde makinalar ve filmler kullanılmalıdır.

Öldürülerek toplanan bütün örnekler, arazide mutlaka önceden ve maksada göre hazırlanmış kağıt zarflara veya sağlam kutular içerisine pamuk gibi dolgu maddesi de kullanılarak yerleştirilir.

Çok önemli bir husus, bütün toplanan örneklere ait bilgilerin gerek örneklerin zarflarına, gerekse arazi not defterine eksiksiz kaydedilmesidir. Bunun için gerekli asgari bilgiler şunlardır:

Vilayeti, kazası, toplama lokali, lokalin denizden yüksekliği (altimetre ile ölçülür), toplama tarihi, toplayanın ismi. Bu kayıtlar arazide toplanan örneklere mutlaka yazılmalıdır. Daha sonra laboratuvarda bu örneklere müze materyali şeklinde hazırlandıktan sonra etiketleri belli standartlarda yeniden yazılarak ilave edilir. Bir toplama etiketine örnek (leg. = toplayan):

TR-Ankara: Bala: Beynam, 1200m. 15.06.1993, H. Akın leg.

 Bu etiketler daha sonra toplanan her örneğe eklenir.

Alanda ayrıca çalışma yerinin bitki örtüsü, tür ile ilgili çeşitli gözlemler, ve benzeri bilgilerin arazi not defterine işlenmesi gerekir.

Örneğin laboratuvarda teşhis edilmesinden sonra, tespit edilen taksonun adı teşhis etiketi halinde aşağıdaki şekilde yazılarak ilgili örneğe eklenir [determinator= teşhisi yapan].

Teşhis etiketi:

Oedaleus decorus Linnaeus,1758 det.M. Ünal,1994.

Arazide çalışma ortamının fiziksel şartları belirlemek için bazı kayıt cihazları kullanılabilir. Bunlar arasında en fazla ihtiyaç duyulan, alanın denizden yüksekliğinin belirlenmesi için kullanılan altimetredir. Çeşitli altimetreler vardır. Değerlerin sağlıklı ölçülebilmesi için belli yerlerin yüksekliğine göre, altimetrenin ayar yapılması gerekebilir. Havanın yağmurlu veya açık olması, hava basıncını etkileyeceğinden, dolayısıyla altimetreden okunacak rakamları da etkileyebilir. Bu bakımdan, altimetre değerlerinin okunması sırasında hava şartlarının da dikkate alınması uygun olur.

Termometreler ısı ölçer. Bazı termometreler maximum- minimum değerleri aynı anda gösterebilir. Cıvalı termometrelerden başka, dijital veya yazıcılı termometreler de vardır. Bazı termometreler belli yerlerde sabit istasyon gibi tesis edilerek sürekli değerler kaydedilir. Arazi çalışmalarında amaca uygun termometrelerin kullanılması gerekir.

Hygrometre, alanın nisbi rutubetini ölçer (rH).

Anemometre, rüzgar şiddetini ölçen cihazlardır. Bunun yerine rüzgar şiddeti Beaufort skalasına (ölçek) göre subjektif olarak ta belirlenebilir.

PH-metre, alanda su veya toprağın asitlik derecesini belirlemek için kullanılan kağıt veya metal, hassas aygıtlardır.

Hidroklorikasit, toprak veya ana kayacın kalker olup olmadığını belirlemek için kullanılır.

Arazi çalışmalarında, çalışma alanının yerinin tam olarak belirlenmesi için gerekli ölçekte bir harita da bulundurulmalıdır. Çalışma alanlarının haritalara işaretlenmesi her zaman yararlıdır.